Psychologia dla wszystkich, myśli o człowieku, ciekawe artykuły, strach przed nauką, nauczycielem, nieznanym

Trudności i wyzwania życia a problem radzenia sobie
________________________________________________________________________________

Autor: Beata Bajgrowicz
Psychologia i Rzeczywistość" nr1/2004
________________________________________________________________________________


Plan:

1. Człowiek w sytuacji normalnej.
2. „Stresor”, „sytuacja stresowa”, „sytuacja trudna” – czynnikami wywołującymi stres.
3. Zachowanie się w sytuacjach trudnych.
4. Fizjologiczne lub psychiczne reakcje na stres.
5. Radzenie sobie ze stresem.
6. Rola nadziei i wiary w życiu człowieka.


Każdy organizm żyje w określonym środowisku i aby się utrzymać w nim, rozwijać i rozmnażać, musi się przystosować do jego wymagań. Organizm utrzymuje się w swoim środowisku, jeśli zachodzi równowaga pomiędzy jego możliwościami a wymaganiami środowiska. Możliwości organizmu powinny znajdować się na tym samym poziomie co wymagania otaczającego go świata. Zachowanie równowagi pozwala organizmowi na właściwe przystosowanie się do otoczenia. Wszelkie zaburzenia w przystosowaniu prowadzą do zaburzeń funkcjonowania jednostki. Organizm nieprzystosowany ginie w środowisku, któremu nie może sprostać.

W sytuacjach ustabilizowanych lub powtarzalnych ustala się jakaś struktura czynności, za pomocą której osiąga się określony wynik. Na przykład praca robotnika w fabryce odbywa się zazwyczaj w takich względnie ustabilizowanych warunkach, lepszych lub gorszych, ale powtarzających się z dnia na dzień. Takie względnie ustabilizowane warunki wykonywania jakiejś czynności możemy nazwać warunkami normalnymi, a czynności możemy nazwać warunkami normalnymi, a odpowiednio do tego ustabilizowaną również w tych warunkach strukturę czynności – strukturę normalną.

Sytuacja normalna podlega zawsze wahaniom, istnieje jednak pewna granica tolerancji, w zakresie której zmiany te nie powodują konieczności zmian struktury czynności. Przy pewnych zmianach warunków wynik nie może być osiągnięty, jeśli zachowana będzie „normalna” struktura czynności. Sytuacje, w których osiągnięcie wyniku jest możliwe tylko przy zmianie normalnej struktury czynności, nazywamy sytuacjami trudnymi, a inaczej mówiąc sytuacjami stresowymi.

Najczęściej mówi się, że sytuacjami trudnymi są sytuacje nowe, tzn. różniące się w jakiś wyraźniejszy sposób od sytuacji, w których podmiot realizował dany wynik dotychczas. To sytuacje, które stawiają przed jednostką nowe wymagania, przez to zmuszają do wysiłku. Ponieważ człowiek nie ma gotowych schematów zachowania się, doznaje uczucia napięcia, zagubienia, nie wie jak zareagować, co zrobić. Subiektywnie sytuacje takie przeżywane są jako przykre, takie których się unika. Nazywa się je stresorami i możemy je podzielić na dwie grupy:

- w pierwszej grupie stresorów znajdują się wydarzenia takie, jak nagła utrata czegoś ważnego dla jednostki (np. mieszkania w powodzi czy pożarze, środków do życia, kogoś bliskiego). Są to wydarzenia, które dotyczą ważnych sfer życia, są zagrażające i pojawiają się niespodziewanie. W innych przypadkach stresor może być przewidziany, jak pójście do szkoły, zdawanie ważnego egzaminu, czy zawarcie związku małżeńskiego. Stresory to nie tylko zjawiska postrzegane jako negatywne, niepożądane, ale również takie, na które radośnie się czeka.

W obu przypadkach człowiek staje w obliczu sytuacji dla niego nowej, musi wykreować nowe sposoby zachowania się, a to czyni sytuacje trudnymi, stresowymi. To tzw. życiowe wydarzenia stresowe.

- drugi rodzaj stresorów to takie, które wiążą się z ogólną sytuacją życiową jednostki i mają charakter przewlekły. Można tu wymienić np. trudne warunki socjalno-bytowe, brak pracy, niekorzystne relacje z bliskimi, nadmierną stymulację ( przeciążenie pracą, nauką, trudną sytuacją rodzinną). Taki dokuczliwy i przewlekły ( choć przecież do zniesienia) stres wiąże się z trudnościami codziennego życia, daje niekorzystne tło dla drobnych, przykrych incydentów ( takich jak: odjechał tramwaj, urwał się guzik, zawieruszyły się nożyczki), które mogą urosnąć do rangi dziejowych wydarzeń. Wówczas drobne przykrości mogą doprowadzić do stanu silnego, nieuzasadnionego napięcia emocjonalnego i utrudnić racjonalne zachowanie się.

Zachowanie się jednostki uwarunkowane jest wieloma czynnikami – zarówno indywidualnymi, jak i sytuacyjnymi. Może ono być zgodne z ogólnie przyjętymi normami społecznymi lub niezgodne. Do sytuacji trudnych, w jakich może znaleźć się jednostka, a które mogą być przyczyną niewłaściwego zachowania, należą między innymi deprywacja, przeciążenie, zagrożenie.

Deprywacja występuje wówczas, gdy jednostce brak niezbędnych warunków do zaspokojenia określonej potrzeby lub do dobrego samopoczucia.

Przeciążenie powstaje wtedy, gdy jednostka otrzymuje zadanie zbyt trudne, na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych.

W sytuacji zagrożenia występuje zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia wartości cenionej przez jednostkę, np. zagrożenie życia, zdrowia, uprawnień, dobrej opinii, pozycji społecznej.

Podsumowując stresem nazywamy sytuację trudną, która wytrąca jednostkę ze stanu równowagi i zakłóca jej spokój. Charakteryzuje się ona tym, że w zetknięciu z nią nie można zastosować znanych sobie, wcześniej wypróbowanych sposobów reagowania, zachowywać się automatycznie. Wskutek stresu następują objawy, które możemy sklasyfikować jako fizjologiczne lub psychiczne. Zmiany fizjologiczne występujące na skutek przykrych bodźców mogą mieć charakter lokalnych zmian adaptacyjnych (tzn. takich, które pojawiają się w miejscu zadziałania bodźca, jak zaczerwienienie i obrzęk w wyniku poparzenia), a także ogólnych zmian adaptacyjnych.

Zmiany związane z ogólnym zespołem adaptacyjnym są zawsze takie same, niezależnie od tego, z jakim bodźcem mamy do czynienia. To swoista pozostałość po przodkach. Kiedyś były niezwykle użyteczne, pozwalały ujść z życiem, nie dać się okaleczyć, mieć siłę do walki lub ucieczki. Dziś – straciwszy w dużej mierze swoje funkcje ochronne – często bywają kłopotem. Pojawiają się w trzech kolejnych stadiach:

• stadium reakcji alarmowej pojawiającej się tuż po zadziałaniu bodźca (mieszczą się tu m.in. zmiany ciśnienia krwi, zmiany temperatury),
• stadium odporności, w którym organizm coraz lepiej radzi sobie z działającym bodźcem, stawia mu coraz większy opór, a jednocześnie gorzej znosi inne pojawiające się bodźce, będące dotąd neutralnymi, nie czyniącymi szkody,
• stadium wyczerpania, kiedy szkodliwy bodziec działa nadal, następuje coraz większe pobudzenie fizjologiczne, nasilają się dotychczasowe objawy, ale przestają mieć charakter przystosowawczy, nie służą już zwalczaniu bodźca awersyjnego. W efekcie dochodzi do przemęczenia organizmu, do wyczerpania się jego sił, a w skrajnych przypadkach do śmierci.

Celem reakcji fizjologicznych dwóch pierwszych etapów jest przygotowanie organizmu do ochrony zdrowia lub życia. Sygnałem są najpierw zmiany w mózgu: na skutek pobudzenia (dostrzeżono zagrożenie) zostają uwolnione hormony (m.in. adrenalina) i inne substancje chemiczne.

Pod ich wpływem zachodzi wiele reakcji fizjologicznych:

- zwiększenie ilości czerwonych ciałek we krwi, co daje lepsze dotlenienie mięśni i mózgu,
- zwiększenie krzepliwości krwi, co zapobiega wykrwawieniu w razie zranienia,
- wzrost napięcia mięśniowego (zaciśnięte zęby, pięści),
- przyśpieszenie oddechu
- przyśpieszenie tętna,
- zwiększenie się odporności na ból,
- zmiany w termoregulacji, polegające na podniesieniu się temperatury ciała, czego niekorzystnym skutkom przeciwdziała silne pocenie się.

Reakcje te – choć w ograniczonym nasileniu działają mobilizująco i mogą sprzyjać radzeniu sobie z trudną sytuacją – stanowią również zagrożenie dla zdrowia. Ludzie żyjący w przewlekłym stresie statystycznie częściej zapadają na choroby układu naczyniowego, pokarmowego, nowotwory, są bardziej podatni na infekcje.

Psychiczne reakcje na stres mają charakter zdecydowanie przykrych doznań i powodują, że ludzie niekiedy unikają sytuacji trudnych tylko dlatego, by nie narażać się na podobne przeżycia. Wśród nich znajdują się: niepokój, gniew, strach, przerażenie, pustka w głowie, trudności w koncentracji uwagi, pogorszenie sprawności procesów pamięciowych, kłopoty ze snem, trudności w podejmowaniu decyzji, poczucie bezradności.

W przypadku stykania się z nawracającymi sytuacjami stresowymi lub w przewlekłym stresie, obserwujemy u ludzi poczucie ogólnego dyskomfortu psychicznego, bliżej niesprecyzowanego złego samopoczucia czy nawet depresji.

Przeżywanie stresu bywa różne. Zarówno stres przewlekły, jak i życiowe wydarzenia stresowe nie u wszystkich ludzi wywołują podobne reakcje. Jedni żyją w ciągłym napięciu, martwią się. Inni, w podobnych okolicznościach, reagują większym spokojem, zachowują się tak, jakby sytuacja tylko nieznacznie ich niepokoiła.
Sytuacje trudne przejawiają dość daleko idącą różnorodność, mimo to jednak posiadają pewne właściwości wspólne. Zawierają czynniki, które stanowią zagrożenie dla jednostki – sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane – lub zakłócają bądź uniemożliwiają działanie zmierzające do osiągnięcia celu ( zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania), bądź powodują pozbawienie cenionych wartości. Sytuacja trudna wyzwala stan wzmożonej gotowości, aktywizacji i obciąża lub przeciąża system regulacji zachowań.

Poczucie zagrożenia wiąże się z oceną własnych możliwości poradzenia sobie z sytuacją trudną. Jeśli uzna się, że nie można sprostać takiej sytuacji, to będzie ona przeżywana jako sytuacja stresowa, zagrażająca.
Wszystkie właściwości jednostki i jej otoczenia, które mogą sprzyjać poradzeniu sobie ze stresem lub mogą być wykorzystywane do uporania się z sytuacją trudną nazywamy zasobami. Wyróżnia się zasoby osobiste i społeczne (środowiskowe).
Zasoby osobiste to:

• dobry stan zdrowia, siły witalne, duża energia życiowa,
• umiejętność analizowania sytuacji, nazywania problemu, rozwiązywania problemu, poszukiwania informacji i ich źródeł (takich, jak np. odpowiednie instytucje, organizacje czy konkretne osoby), uwzględniania alternatywnych rozwiązań i wybierania odpowiednich planów działania,
• umiejętności interpersonalne, takie jak umiejętność komunikowania się i zachowania wobec innych ludzi w taki sposób, który przychylnie ich nastawia, wzbudza sympatię i życzliwość,
• właściwości osobowościowe, jak wysoka samoocena, wiara we własną skuteczność, przekonanie o „rozwiązywalności” problemu, o tym, że ma się wpływ na pozytywny rozwój wydarzeń.
Zasobów społecznych udzielają bliscy ludzie, a także instytucje do tego powołane.

Zasoby społeczne to:

• wsparcie rzeczowe polegające na przekazywaniu wiedzy i informacji o tym, co można lub powinno się zrobić w trudnej dla siebie sytuacji, na pomocy materialnej,
• wsparcie emocjonalne polegające na wysłuchaniu, okazaniu zrozumienia, pocieszeniu.

Od najwcześniejszych lat dorośli – bliscy ,,wpajają’’ w dzieci poczucie zaradności, wiarę w siebie, we własne kompetencje, lub przeciwnie – niepewność i brak zaufania do swoich możliwości. W przyszłości jest to tym elementem oceny sytuacji, który decyduje o przeżywaniu jej jako stresowej lub neutralnej, czy wiążącej się tylko z koniecznością wykonania pewnego wysiłku.

Radzenie sobie ze stresem jest umiejętnością zdobywaną w toku doświadczenia życiowego. Grunt pod nią przygotowują rodzice, opiekunowie i inne ważne w życiu osoby. Są oni modelami zachowania się w sytuacjach trudnych. Przekazane przez nich, świadomie lub nieświadomie, własne reakcje na stres, są przez podopiecznych naśladowane.

U progu dorosłości każdy ma już własne strategie radzenia sobie ze stresem. Nadal możliwe jest ich udoskonalanie gdyż konfrontowanie się z sytuacjami trudnymi, stanowiącymi wyzwanie, jest specyficznym treningiem. Pozwala wyrobić umiejętności radzenia sobie z nimi, prowadzi do tego, że następne będą mniej uciążliwe. Nawet sytuacje, w których nie poradziliśmy sobie, dostarczają nowych doświadczeń, pokazują jak nie należy postępować. Przy następnej okazji możemy przystąpić do akcji – bardziej świadomi swoich priorytetów, swoich – może już skorygowanych sposobów radzenia sobie i ich skuteczności. Nie można jednak wyeliminować stresu z życia.

Radzenie sobie ze stresem zależy również od uwarunkowań genetycznych, cech charakteru, motywacji oraz od uczuć takich jak nadzieja czy wiara.

,,Wiara, nadzieja, miłość’’ – w religii chrześcijańskiej nadzieja została ulokowana bardzo wysoko. Lecz w życiu codziennym mówi się brutalnie: „nadzieja jest matką głupich”. Jednak nie da się żyć bez nadziei, znosić trudy, przeciwności losu, którym nie możemy racjonalnie przeciwstawić niczego prócz uporczywego wysiłku, którego sens podtrzymuje tylko nadzieja, mówiąca, że przecież los zły także musi się odmienić, że cykl życia ma swoje wyżyny i niziny i że fortuna kołem się toczy. Nie darmo ludowe przysłowie powiada, że „życie jest loterią”. Nadzieja jest jej częścią i tak jak nie ma loterii bez nadziei, bo któż będzie grał nie mając nadziei wygranej, tak i bez nadziei nie ma życia. Bez nadziei nie ma więc dążenia do celu, nawet najbardziej racjonalnie przygotowanego. Zawsze trzeba liczyć na pomyślny zbieg okoliczności lub na to, że niepomyślny się nie zdarzy.

Obok nadziei, bez której niemożliwe jest prawdziwe życie jest wiara, która nadaje sens bezsensowności, jest przezwyciężeniem beznadziejności, ratuje ludzką egzystencję przed zagrożeniem samozniszczenia. Jest więc mechanizmem obronnym, potężnym motorem działania, który mobilizuje w jednostce siły działające w sferze irracjonalnej, siły szaleństwa, lecz także mobilizuje wszystkie siły sfery racjonalności: inteligencję, wiedzę, zdolność do rozsądnego działania, wytrwałość i odporność na trud. I dlatego wiara jest konieczna, podobnie jak i nadzieja.

Literatura:

1. „Psychologia lekarska” – Marek Jarosz,
2. „Podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii” – Zygmunt Putkiewicz, Barbara Dobrowolska i Teresa Kukłowicz,
3. „Wstęp do psychologii” – Tadeusz Tomaszewski,
4. „Rewolucja nadziei” – Erich Fromm,
5. „Sprawy ludzkie” – Jan Szczepański,
6. „Poradnik dla edukatorów” – wyd. 2003 r., Polskie Towarzystwo Oświaty Zdrowotnej.
za:psychologia.alleluja.pl